Hulpverleningslandschap

In Vlaanderen is een gedifferentieerd hulpverleningsaanbod aanwezig met zowel algemene als gespecialiseerde zorgmodules in de welzijns- en gezondheidszorg. VAD is het Vlaams expertisecentrum Alcohol en andere Drugs en overkoepelt het merendeel van de Vlaamse organisaties die werken rond de thematiek van alcohol, illegale drugs, psychoactieve medicatie en omwille van de analogie met de problematiek ook gokken en gamen.

In dit artikel overlopen we de verschillende vormen van zorg aan mensen met een problematisch middelengebruik en gokken en gamen. We starten met een overzicht van de hulpmogelijkheden zonder of met een minimale professionele tussenkomst. Daarnaast belichten we het professionele algemene en gespecialiseerde aanbod, gaande van ambulante werkvormen tot residentiële opties.

Een gedifferentieerd hulpverleningsaanbod

Problematisch middelengebruik of problematisch gokken en gamen komt naar voor als een complexe en meervoudige problematiek waarvoor geen ‘One size fits all’-behandeling bestaat. Vanuit deze kenmerken is er nood aan een gedifferentieerd hulpverleningsaanbod. De centrale doelstelling van hulpverlening bij problematisch middelengebruik is het bevorderen van de levenskwaliteit op het vlak van lichamelijke en psychische gezondheid en van sociaal welzijn, met respect voor de autonomie van de cliënt. Binnen een noodzakelijke zorg-op-maat-aanpak, zijn de verschillende behandelmodellen en interventies afgestemd op de fase waarin de cliënt zich bevindt en aan de problematiek zoals die zich voordoet. Afhankelijk van de doelgroep en de ernstgraad van de problematiek zullen er dus verschillende strategieën nodig zijn op een zorgcontinuüm gaande van preventie en vroeginterventie, over hulpverlening met wisselend ‘care’- en ‘cure’- aanbod , inclusief harm reduction. Hulpverlening bij ernstig problematisch gebruik is vaak een langdurig proces, dat in verschillende fasen verloopt en verschilt van cliënt tot cliënt.

Hulp zonder of met minimale professionele tussenkomst

Zelfhulp en mantelzorg

Mensen kunnen op verschillende manieren zelf aan de slag gaan met hun problematiek. We denken hierbij aan online zelfhulpprogramma's en zelftests (met gepersonaliseerde feedback) of hulplijnen en zelfhulpboeken. Een specifieke vorm van zelfhulp is een zelfhulpgroep. In zelfhulpgroepen bieden mensen met eenzelfde problematiek elkaar steun. De permanente beschikbaarheid van ervaringsdeskundigen, de mogelijkheid van crisisinterventie en de regelmatige groepsbijeenkomsten met lotgenoten kunnen een belangrijke ondersteuning betekenen voor wie geen professionele hulp wenst. Zelfhulpgroepen kunnen ook complementair zijn aan reguliere zorg en zo een plaats hebben voor, tijdens en na een professionele behandeling.

Personen met problematisch middelengebruik kunnen buiten het professionele hulpverleningscircuit hulp vinden bij leden uit hun directe omgeving (o.a. familie, vrienden, buren en vrijwilligers). Vaak is de directe omgeving ook een belangrijke partner doorheen het hulpverleningsproces.

Professionele hulpverlening

Outreach

Outreach is de koepelterm voor alle welzijns- en gezondheidszorgwerkvormen die de eigen organisatie verlaten om hun laagdrempelige, professionele aanbod in de leefwereld van maatschappelijk kwetsbare mensen te brengen. Mensen met een middelenproblematiek kunnen behoren tot dit doelpubliek.

Straathoekwerk is een vorm van outreachend werken. Het straathoekwerk richt zich, naast andere doelgroepen, ook specifiek naar druggebruikers. Straathoekwerkers zoeken sociaal uitgesloten mensen op in hun eigen milieu (op straat, in het café, thuis...) en zijn daar beschikbaar voor hulp en advies. Sommige straathoekwerkers zijn verbonden aan een drughulpverleningscentrum. Dit is de meest laagdrempelige vorm van hulpverlening, waarbij mensen bereikt worden die door het reguliere aanbod moeilijk bereikt worden.

Een andere vorm van outreachend werken is de mobiele behandelteamwerking. Deze mobiele teams zijn opgericht in het kader van de hervorming van de geestelijke gezondheidszorg. De 2A-teams richten zich -binnen de thuisomgeving- naar personen in een subacute of acute toestand. Zij kunnen onmiddellijk en intensief optreden. De 2B-teams werken ook aan huis en richten zich anderzijds naar personen met chronische psychiatrische en/of verslavingsproblemen. De intensiteit en duur van deze interventies zijn aangepast aan de problematiek.

Eerstelijnsgezondheids- en welzijnszorg

De eerstelijnszorg is de eerste, niet-gespecialiseerde stap in de georganiseerde hulpverlening. De eerste lijn staat het dichtst bij de bevolking, is toegankelijk voor een breed publiek en komt meestal als eerste in aanraking met de problematiek. De eerstelijnszorg is ideaal geplaatst om middelengebruik te detecteren en een kortdurende interventie te doen op riskant middelengebruik. Daarnaast kunnen zij problematisch gebruik verder inschatten en doorverwijzen indien een diepgaande begeleiding nodig is. Eerstelijnszorg kan ook voor nazorg instaan. Op de eerste lijn bevinden zich onder meer huisartsen, Centra voor Algemeen Welzijnswerk (CAW), JongerenAdviesCentra (JAC), Diensten voor Thuisverpleging en de Openbare Centra voor Maatschappelijk Werk (OCMW).

In Vlaanderen is een beperkt aantal huisartsen ook betrokken bij de substitutiebehandeling van mensen met een opiaatafhankelijkheid. De verstrekking van methadon of buprenorfine gebeurt desgevallend in apotheken.

Ambulante alcohol- en drughulpverlening

Medisch-Sociaal Opvangcentrum (MSOC)

MSOC zijn laagdrempelige, categoriale zorgvoorzieningen, gericht op illegaledruggebruikers. MSOC bieden medische zorg, psychosociale begeleiding en staan in voor de organisatie van substitutiemedicatieverstrekking aan mensen met een opiaatafhankelijkheid. Zij hebben tot doel bij hun cliënten de sociale, psychologische en gezondheidsrisico’s of -schade door druggebruik te verminderen. De doelgroep wordt benaderd vanuit het harm-reductionmodel. Deze centra coördineren ook de spuitenruil.

Het spuitenruilaanbod heeft tot algemeen doel om de schade van injecterend druggebruik voor de gebruiker en de omgeving zo veel mogelijk te beperken. De kern van het programma is het verdelen van steriel injectiemateriaal en het op een veilige manier verzamelen en vernietigen van gebruikt materiaal. Daarnaast is informatieverstrekking aan verschillende belanghebbenden een belangrijke opdracht binnen spuitenruil.

Ambulante drugzorg/dagcentra

Deze laagdrempelige, categoriale voorzieningen richten zich op een brede groep van mensen met een drugprobleem (experimenteel gebruik tot afhankelijkheid) en tot hun naaste omgeving. De ondersteuning bevat een individueel of groepsaanbod en is eerder veranderingsgericht. De zorg situeert zich vooral op psychosociaal vlak, maar kan ook medisch van aard zijn. Substitutiebehandelingen zijn vaak mogelijk.

Centra voor Geestelijke Gezondheidszorg (CGG)

Een aantal CGG hebben een specifiek ‘verslavings’aanbod. De mate van specialisatie in begeleiding en behandeling van problematisch middelengebruik en/of gamen en gokken verschilt onderling sterk. De behandelingsfinaliteit in de CGG is het herstel van de gedeeltelijke en/of totale geestelijke gezondheid, inclusief het middelengebruik. Totale abstinentie of op zijn minst het verminderen van het gebruik van een van de middelen is het einddoel van deze begeleidingen. Het aanbod van therapeutische mogelijkheden is erg gedifferentieerd. Er kunnen zowel individuele als relatie-, gezins- en groepstherapieën worden verstrekt, evenals medisch-psychiatrische begeleiding. Verschillende CGG hebben hiernaast een aanbod van vroeginterventie, gericht op jonge, beginnende gebruikers.

Onlinehulp

De online-mogelijkheden om hulp te vinden, vergroten. Naast websites met de mogelijkheid dat de persoon zelf aan de slag gaat zonder tussenkomst van een hulpverlener, is er ook een groeiend aanbod aan online begeleiding. Op deze manier wordt er op een laagdrempelige, toegankelijke manier hulp en ondersteuning geboden via een regelmatig contact met een hulpverlener via e-mail of chat. Dit aanbod wordt vaak georganiseerd vanuit de ambulante voorzieningen.

Residentiële alcohol- en drughulpverlening

Crisisopvang op Eenheid Psychiatrie Spoed Interventie (EPSI)

Deze crisiseenheden zijn gericht op personen met middelengerelateerde stoornissen en richten zich op kortdurende opvang in crisissituaties en doorverwijzing (casemanagement). Patiënten krijgen er een intensieve behandeling van maximum vijf dagen, met als belangrijkste doelstelling de patiënt te stabiliseren. Na overleg met de cliënt geeft de casemanager ondersteuning bij doorverwijzing naar een ambulante of residentiële dienst en volgt hij het hulpverleningsproces verder op.

Psychiatrische Afdeling van een Algemeen Ziekenhuis (PAAZ)

Op PAAZ-diensten worden mensen met diverse psychiatrische problemen opgenomen, waaronder ook problematisch middelengebruik. Deze voorzieningen richten zich vooral op crisisopvang, detoxificatie, observatie, diagnosestelling en motivatiebevordering en daarnaast de behandeling van acute psychiatrische complicaties ten gevolge van middelenmisbruik. De lichamelijke gevolgen van middelengebruik krijgen hier extra aandacht. Een opname op een PAAZ is meestal kortdurend.

Ontwennings- en behandelingsafdeling van Psychiatrische Ziekenhuizen (PZ)/ontwenningsklinieken

Heel wat PZ hebben een specifieke afdeling voor de behandeling van problematisch middelengebruik. Binnen een globaal medisch-psychiatrisch denkkader en een geïndividualiseerde benadering biedt men een pakket van zorgfuncties aan zoals crisisopvang, screening, detoxificatie, behandeling, maatschappelijke integratie en nazorg. Deze werksetting is goed geplaatst om uitgebreid te werken aan een eventueel onderliggende psychopathologie.

Binnen de psychiatrische ziekenhuizen zijn er afdelingen voor semi-residentiële zorg. Sommige hiervan zijn specifiek gericht naar mensen met een alcohol-, medicatie- of illegaledrugprobleem. Dagbehandelingen zijn meestal georiënteerd op terugvalpreventie en psychosociale begeleiding. Er wordt veel aandacht besteed aan de sociale en maatschappelijke omkadering van de patiënt. Sommige dagklinieken richten zich tot patiënten die reeds een (lange) opname in een ontwenningsafdeling achter de rug hebben. In het kader van nazorg kan er aan deze patiënten nog een vrij intensieve ondersteuning en behandeling aangeboden worden, wanneer de veiligheid van de ziekenhuismuren wegvalt.

Ontwenningsprogramma’s

Ontwenningsprogramma’s staan in voor fysieke ontwenning en motivatiebevordering voor verdere abstinentie. Zij zorgen ook voor verdere oriëntatie naar het meest geschikte vervolgprogramma. De doelgroep bestaat voornamelijk uit problematische gebruikers van illegale drugs. De behandelduur is eerder kort (4 tot 6 weken). Crisisopvang is meestal niet mogelijk.

Therapeutische Gemeenschappen (TG)

De TG zijn gespecialiseerde voorzieningen die pedagogisch herstructurerend en groepsdynamisch georiënteerd zijn. Ze richten zich vooral tot illegaledruggebruikers. Deze settings vertrekken vanuit de optimale doelstelling om druggebruikers te ontwennen en drugvrij te reïntegreren in de maatschappij. Het programma is intensief en langdurig, vaak ongeveer 12 maanden. Het zelfhulp-idee staat hierbij centraal binnen een groepsprogramma waarbij veiligheid, orde, structuur, duidelijke waarden en normen belangrijk zijn. De reïntegratiefase vindt vaak plaats in een aparte woonsituatie (‘tussenhuizen’).

Kortdurende therapeutische programma’s

Deze programma’s hebben een gelijkaardig behandelaanbod als de TG’s, maar met een kortere behandelduur.

Beschut wonen

Binnen de brede psychiatrische zorg zijn er slechts enkele beschutte woonprojecten specifiek voor patiënten met een verslavingsproblematiek. Deze woonvoorzieningen dienen om de patiënt na een langdurige opname terug te integreren in de maatschappij. De klemtoon ligt op sociale- en woonbegeleiding. Daarnaast vormt terugvalpreventie een belangrijk thema. In vergelijking met de psychiatrische opname is de psychotherapeutische begeleiding hier minimaal.

Het bovengenoemde aanbod verschilt in Vlaanderen per regio. Meer info vind je in de doorverwijsgids.
De Druglijn is de service waar iedereen terecht kan voor een persoonlijk antwoord op zijn of haar vragen over drank, drugs, pillen, problematisch gamen en gokken.